حکایت تور

پیر ویتوریو آئورلی۱ ، «پیچیدگی سازه‌ای »۲، «حشو فرمی» ۳ و «تصویر »۴ را سه اصل تازه‌ی ویترویوسی می‌داند که گروه بزرگی از معماران معاصر، آن‌ها را پذیرفته‌اند. او با تکیه بر مساله‌ی «حشو فرمی»، استدلال می‌کند که این مازاد بر احتیاج بودن فرم در معماری معاصر، شهر را قربانی خود ساخته و در واکنش به آن، ضروری می‌داند تا یک زبان معماری غیرفیگوراتیو را صورت‌بندی کند که هدفش، تقلیل معماری به دستورزبانی عمومی برای فضاهای قابل‌سکونت است. از این منظر او به تجربیات و پیشنهاد‌هایی می‌پردازد که آلبرتی، دوراند، هیلبرزایمر، آرکی‌زوم و میس‌ون‌دروهه در این باره، برابر چشمان ما نهاده‌اند. آئورلی پنج تفسیر از معماری غیرفیگوراتیو را مبتنی بر ایده‌های معماران و نظریه‌پردازانی که نام بردیم، برمی‌شمرد: نظم، ترکیب‌بندی، پلان، سطح و محدوده. عنصری که تمام این تفسیر‌ها را به هم مرتبط می‌کند، چیزی نیست جز گرید. او گرید و نظم‌های فرمی‌ای را که از آن مشتق شده‌اند، مهم‌ترین خصیصه‌ی شهر می‌داند. گرید، عنصری فرض می‌شود که به ظاهر، جهت‌مندی، بیان‌گری و محتوای نمادینی ندارد و به تعبیری، «همان چیزی است که انجام می‌دهد». با این حال در پیوندی ناگسستنی با مدرنیته و مفهوم «پیشرفت» قرار می‌گیرد. آئورلی، گرید را ایده‌ای در راستای ساده‌سازی فرمی می‌داند که می‌تواند به ما برای فهم پیچیدگی‌های شهر کمک کند.۵ در این صورت‌بندی، گرید بستری است که هم وضعیت مستقر معماری معاصر و هم پیشنهادهایی برای مقابله با وضعیت مستقر را در خود حمل می‌کند. معناهایی را در زمان‌هایی برمی‌انگیزاند و معناهایی را معوق می‌کند تا در دوران دیگری، سربرآورند. در ایران هم گرید، آگاهانه یا ناآگاهانه، واقعیتی تعیین‌کننده است. معماری و شهرسازی مدرن در ایران ناچار بوده از لحظه‌ی تولد با گرید سروکله بزند. از توسعه‌ی تهران ناصری بگیرید تا نوسازی‌های پهلوی اول، و از پروژه‌های مسکونی دهه‌های بیست و سی تا غلبه‌ی گرید بر طرح توسعه‌ی شهرهای کوچک و بزرگ‌تر و حتی روستاها، اثر گرید انکارناپذیر است. در مقیاس معماری هم همین‌طور است. نیازی نیست از شمس‌العماره شروع کنیم و به شبکه‌بندی‌های سازه‌ای در پلان‌های اولیه‌ی مدرن در ایران برسیم، یا نیازی نیست به نسل اول معماران مدرنیست در دهه‌های ده تا چهل فکر کنیم، که انگار حتی با وجود مشکلات اجرایی و عملی، به سمت گرید متمایل بودند. کافی است به دوروبرمان نگاه کنیم، به همین چهاردیواری‌های آپارتمانی که رابطه‌مان با آن‌ها بسیار متناقض‌تر و پیچیده‌تر از آن است که فکر کنیم صرفاً خوب یا بد باشند. ما شاید بیش از هر زمان دیگری در میان گریدها زندگی می‌کنیم، و بنابراین عجیب نیست که بخش مهمی از کوشش بعضی معماران معاصر ما جستن راه‌هایی برای فراتر رفتن، یا لااقل دیگرگونه دیدن گرید است. مسئله‌ی گرید، عمیقاً مسئله‌ی ما هم هست، این که گرید چه معانی‌ای دارد، چه توانایی‌های بالقوه‌ای، و چه امکاناتی را در اختیار گروه‌های گوناگون جامعه قرار می‌دهد. بنابراین، شماره‌ی آغازین هزارتو را به گرید اختصاص داده‌ایم که بیش از هر عنصری وضعیت‌مان را نمایندگی می‌کند. بر پیشانی این شماره، متنی نشسته از امیرعلی علایی و حسین بیات، با عنوان «شطرنج تاریکی». این دو، با مرور نظریه‌های مختلف پیرامون گرید و با تمرکز بر تبلور مفهوم گرید پس از انقلاب‌صنعتی در غرب، روایتی ارائه داده‌اند که چون آستانه‌ای است برای ورود به هزارتوی گرید. سه مقاله را انتخاب و ترجمه کرده‌ایم که در سه سطح با گرید، مواجه می‌شوند. مقاله‌ی «گرید‌ها » از روزالیند کراوس۶، منتقد برجسته‌ی هنر، سعی‌ای است برای آن‌که نسبت گرید با هنر مدرن و به خصوص نقاشی روشن‌تر گردد. در این متن،کراوس بر وجه دوگانه‌ی قدسی-سکولار گرید در جهان مدرن تاکید می‌کند. در مقاله‌ی دوم، «تصاحب، تقسیم‌بندی، انتزاع: تاریخ سیاسی گرید شهری »، آئورلی۷ روایتی می‌دهد از تاریخ گرید و اینکه چطور روابط مالکیت، شیوه‌های تقسیم‌بندی زمین و روش‌های کنترل در پیوند با گرید قرار می‌گیرند. متن آئورلی بیشتر گرید را در سویه‌های شهری‌اش مورد مداقه قرار می‌دهد. مقاله‌ی سوم را با تاکید بیشتر بر معماری، از میان نوشته‌های کالین رو۸ برگزیده‌ایم. رو در «قاب شیکاگو »، به تاثیری اشاره می‌کند که گرید بر سازه‌ی بنا گذارده و امکان‌هایی را برمی‌شمرد که قاب شیکاگو، در راستای سهولت ساخت آزاد کرده است. شیکاگو که آتش‌سوزی گسترده‌ای را از سر گذرانده بود، با تکیه بر قاب شیکاگو، که نوعی گرید است، چون ققنوسی از خاکستر زاده شد. کالین رو اهمیت قاب را در در نقش تعیین‌کننده آن در معماری می‌داند. در نگاه اول قاب تنها واسطه‌ای است و همچون کاتالیزور عمل می کند. اما با نگاهی ژرف‌تر قاب خود به معماری نیز تبدیل شده و بدین ترتیب مقوله‌ای مهم در معماری می‌شود.